Kawruh Basa Jawa: KAWRUH UYON-UYON

UYON - UYON

Uyon-uyon saking tembung manguyu-uyu inggih menika pasugatan gendhing mirunggan ing adicara pahargyan pinanganten utawa ing pagelaran ringgit purwa.

KASUSASTRAN KANG TINEMU ING GENDHING

1. Cakepan

Inggih punika syair, tetembungan kang dienggo ing tembang.

2. Cengkok

Inggih punika lak-lking swara kanggo nglagokake tembang.

3. Gendhing

Inggih punika lelagoning gamelan kawangun saking mawarni aspek karawitan.

4. Gamelan

Inggih punika piranti karawitan kanggo ngiringi tembang, kayata : bonang, kendhang, gong kempul, gender, gong gedhe,peking, demung, saron, kenong, slenthem, gambang, rebab, siter, lsp.

5. Laras

Inggih punika rasa thinthingane swara cendhak nganti swara dhuwur.

6. Titi Laras

Inggih punika angka minangka gantine laras (swara cendhak tekan swara dhuwur).

7. Pathet

Inggih punika ukuran cendhak lan dhuwure swara kanggo nglagokake tembang.

8. Pedhotan

Inggih punika pamedhoting swara ing tengahing tembang ing saben lirik.

9. Senggakan

Inggih punika unen – unen mawa lagu ing satengahing tembang kang binarung swaraning gendhing/pradangga.

10. Swarawati

Inggih punika waranggana, pesindhen, penyanyi putri.

11. Wiraswara

Inggih punika pwnyanyi kakung.

12. Gerong

Inggih punika tembang kang dilagokake bareng karo gamelan kanggo mbarengi gendhing, dene sing gerong para wiraswara/pradangga.

13. Sindhenan

Inggih punika tetembangan kang dilagokake dening waranggana utawa pesindhen binarung swaraning gamelan/lelagoning gendhing.

14. Irama

Inggih punika ukuran rindhik rikating panabuhing gamelan.

15. Bawa

Inggih punika tembang kanggo mbukani gendhing utawa miwiti gendhing tanpa tabuhan.

16. Buka

Inggih punika tetabuhan utawa swara kang kanggo bukani gendhing.

17. Blimbingan

Inggh punika wujud wilahan gender, slenthem, demung, saron, lan peking sing tengahe nganggo lingiran (penampang trapesium).

18. Niyaga

Inggih punika paraga kang ngayahi nabuh gangsa.

19. Paniti

Inggih punika paraga kang kajibah mranata tata rakiting gangsa ing panggungan lan ngupakawis gangsa.

20. Karawitan

Inggih punika gumelaring gangsa saprabote, saged wujud pagelaran mandhiri utawa kangge ngiringi pagelaran liyane (ringgit, kethoprak, ludrug,lsp.)

21. Waranggana

Inggih punika wanita ingkang ngrengga karawitan kanthi tetembungan/ sindhenan.

22. Saprangkat

Inggih punika gangsa jangkep, laras Slendro lan Pelog.

23. Sapangkon

Inggih punika namung laras Slendro utawi Pelog kemawon.

24. Cokekan

Inggih punika pagelaran karawitan kang ricikanipun Gender, Slenthem, Kendhang Batangan, Siter, Gong Kemodhong.

25. Alusan

Inggih punika Gender, Gambang, Rebab, Siter, Suling.

26. Balungan

Inggih punika Demung, Saron, Peking.

KAWRUH BUDAYA GAMELAN KARAWITAN

A. Pangertosan

Miturut Baoesastra Dajawa W.J.S Poerwadarminta, Gamelan inggih punika arane tetabuhan kangrericikane akeh banget (saron, bonang, gender,lsp). Bahan sing biasane dianggo nggawe gamelan arupa Perunggu utawa gangsa (campuran tembaga lan timahsari), Kuningan saha Barut (wesi lan plat). Gamelan iku salah sijining jinis utawa corak gamelan kang urip ing tlatah Jawa Tengah (uga Yogyakarta) lan sebageyan Jawa Wetan.

B. Ricikan Gamelan

Ing ngisor iki andharan cekak bab ricikan gamelan miturut wujud, bahan, cara nabuh gamelan.

1. Wujud Tebokan

Nama/Gambar	Pangertosan
Kendhang Ageng	Kendhang gendhing utawa kendhang ageng iku kendhang sing paling gedhe ukurane dibandhing kendhang liyane. Kendhang gendhing iki uga ngasilake swara kang cendhek dhewe tinimbang kendhang liyane. Ana sebutan kendhang satunggal inggih punika kendhang ageng iki ditabuh dhewekan, lan kendhang kalih inggih punika kendhang ageng ditabuh bareng karo kendhang ketipung (kendhang loro)
Kendhang Ketipung	Kendhang ketipung utawa biasa disebut ketipung iku kendhang kang cilik dhewe lan ngasilake swara paling dhuwur dibandhing kendhang liyane. Ketipung biasane ditabuh bareng karo kendhang ageng. Swara ketipung iki padha karo swara kendhang umume lan jinising swara iku metu saka carane nabuh kang beda-beda.
Kendhang Batangan	Kendhang batangan utawa kendang ciblon iku kendhang sing nduwe ukuran sedheng, luwih cilik sithik dibandhing kenhang ageng lan kendhang sabet. Swara kendhang iki luwih dhuwur dibandhing kendhang ageng. Kendhang iki uga umum disebut kendhang ciblon. Kendhang ciblon biasane ditabuh kanggo ngiringi tari/joged lan gendhing. Swara kendhang batangan padha karo swara kendhang umume lan jinising swara iku metu saka carane nabuh kang bedabeda.
Kendhang Wayangan	Kendang wayangan utawa kendhang sabet/kosek iku kendhang sing nduwe ukuran sedheng, luwih cilik sithik dibandhing ciblon. Kendhang sabet ngasilake swara kang luwih dhuwur dibandhing kendhang ageng. Kendhang iki biasane ditabuh kanggo ngiringi pagelaran wayang.

2. Wujud Wilahan

Nama/Gambar	Pangertosan
Gender	Gender iku perangkat gamelan Jawa kang kasusun ing papan kaya ayunan lan ing ngisore ana tabung/silinder kang fungsine kanggo ngatur gema swarane. tabung/ silinder iku umume digawe saka pring lan wesi tipis. Wujude meh padha karo slenthem.
Slenthem	Slenthem iku kagolong gamelan wujud balungan kang ngasilake swara alus katimbang balungan liyane (saron)
Gambang	Wujud gambang meh padha sron ning luwih gedhe tur dawa lan wilahane digawe saka kayu. Ukurane wilah gambang udakara 29 cm nganti 58 cm. Wilah ang luwih gedhe iku swarane luwih rendah lan kabeh cacahe wilahan gambang ana 19 nganti 20 wilah.
Saron Demung	Saron iku prangkat gamelan wujud wilahan logam kang kasusun sandhuwure rancakan kayu. Saron Demung iku jinis saron kang paling gedhe ukurane. Wilah saron demung iku paling gedhe ing kelompok saron (Balungan) inggih punika ukurane kira-kira 35,5 cm dawa lan lebar 9 cm. Ing kelompok saron/balungan, saron demung iku ngasilake swara paling cendhek.
Saron Barung/Ricik	Saron Barung utawa Saron Ricik iku prangkat gamelan jinis saron tengah-tengah inggih punika antarane peking lan demung. wilah saron barung iki luwih gedhe dibandhing saron penerus ning luwih cilik dibandhing saron demung. Wilah kang luwih dhuwur swarane, ukurane luwih cilik. Saron barung ngasilake swara luwih dhuwur saoktaf dibandhing saron demung.
Saron Penerus (Peking)	Saron Penerus (Peking) iku jinis saron kang paling cilik. Wilah saron penerus iku luwih cilik tinimbang saron barung lan demung, nanging wilahane luwih kandel. Wilah kang luwih dhuwur swarane, ukurane luwih cilik. Wilah saron penerus kang paling cilik dhewe watara 18 cm lan amba 4 cm. Saron Penerus ngasilake swara luwih dhuwur saoktaf dibandhingake karo saron barung.

3. Wujud Wilahan Pencon

Nama/Gambar	Pangertosan
Gong Kemodhong	Gong kemodhong iku gong wujud wilahan ngangge pencu, dipunrenteng ngangge pluntur, dipunkancing sindik, dipunpantheng dhateng rancakan ing salabatipun kaparingan klenthing kangge resonator. Padatan sarancak cacah 2 wilah dipuntabuh teturutan. Tabuhipun sinebat gembel.
Kecer	Kecer inggih punika perangkat gamelan ditangkubake ing pasangane. Kecer iku biasane ditabuh kanggo ngiringi lelagon dolanan ing pagelaran karawitan

4. Wujud Pencon

Nama/Gambar	Pangertosan
Bonang	Bonang iku salah sawijining perangkat gamelan kang wujude arupa pencon. Bonang iku ditata dadi rong baris, saben sabaris gamelan slendro ana 5 pencon lan uga kang ana 6 pencon, dadi cacahe kabeh ana 10 utawa 12. Dene saben sabaris gamelan pelog ana 7 pencon lan cacahe kabeh ana 14. Wujude bonang iku ana 3, inggih punika bonang panembung kang awujud paling gedhe, bonang barung kang wujude luwih cilik saka bonang panembung, lan bonang penerus minangka bonang kang cilik dhewe. Gedhe cilike wujud pencon bonang mau mratandhani asiling swara/karakter bonang siji lan sijine. Bonang kang asring kanggo mbukani gendhing inggih punika bonang barung.
Kethuk lan Kempyang	Kethuk lan kempyang iku perangkat gamelan wujud pencon kang kasusun ing papan kaya ayunan, dadi cara natane mirip karo kenong lan bonang. Rancakan kethuk kempyang iku luwih cendhek dibandhing kenong.
Kenong	Kenong iku perangkat gamelan wujud pencon kang kasusun ing papan kaya ayunan, dadi cara natane mirip karo bonang, kempyang, lan kethuk. Ing kelompok perangkat gamelan kang diayun iki, kenong nduwe ukuran sing paling gedhe.
Kempul	Kempul iki biasane digantung kaya umume perangkat gong. Kempul iki cacahe gumantung jinis pagelarane, dadi ora mesthi. Bentuke kaya gong nanging luwih cilik lan diameter umum kira-kira 45 cm. Kempul ngasilake swara kang luwih dhuwur tinimbang gong, kempul kang ukurane luwih cilik swarane luwih dhuwur maneh.
Gong	Gong iku piranti gamelan Jawa kang ditabuh, digawe saka tosan, lan nduwe ukuran kang gedhe dhewe. Piranti iki biasane dipapanake ing mburi dhewe, digantung ing gayor kang umum digawe saka kayu ukuran gedhe. Ana loro jinis gong inggih punika Gong Ageng lan Gong Suwuk. Wujude bunder, permukane rata ning ana tonjolan ing tengah-tengah. Gong nduwe swara kang gedhe dhewe lan nadhane paling cendhek timbang nadha piranti gamelan liyane. Gong Ageng iku perangkat gamelan kang ditabuh lan kang paling gedhe diametere udakara 80 nganti 100 cm utawa sekitar 24 inci. Gong Suwukan utawa siyem iku perangkat gamelan kang ditabuh lan nduwe ukuran sing paling gedhe sawise gong ageng kanthi diameter 50 nganti 60 cm.

5. Wujud Kawatan

Nama/Gambar	Pangertosan
Rebab	Rebab iku wujuding perangkat gamelan kang cara nabuhe dikosok (gesek). Rebab iki gunane kanggo murba lagu, gawe variasi lagu, lan uga kanggo mbukani gendhing.
Celempung lan Siter	Celempung iku piranti gamelan kang cara nabuhe dipetik padha karo siter, cacah senare ana 11 lan 13 pasang. Celempung iki bebarengan karo siter dadi piranti utama ing gamelan. Ukuran celempung dawane kira-kira 90 cm, nduwe 4 penyangga. Dadi, dibandhing siter, celempung iku kira-kira ping telu luwih dawa. Nada celempung iku saoktaf ing ngisore siter cendheke.

6. Wujud Pipa

Nama/Gambar	Pangertosan
Suling	Suling iku kalebu piranti musik kang disebul, fungsine kanggo variasi melodi. Ing musik gamelan, suling iku kagawe saka bahan pring, dawane kira-kira setengah meter. Swara suling diasilake saka rongga angin digeterake liwat sebulan angin. Frekuensi gelombange gumantung karo ukuran dawa rongga angin sing digeterake.
Kemanak	Kemanak inggih punika perangkat gamelan kang wujude memper gedhang. Kemanak iku biasane ditabuh kanggo ngiringi bedhayan